Қазақстанда бизнесті жүргізуге «техникалық» жағдайлар жеткіліксіз деген пікір басым. Осы алаңдатарлық мәлімдемелерге жауап ретінде біз экономикалық даму деңгейін ескеруге шақырдық.
Түсінікті болу үшін біз Atlas Network «сараптама орталықтары» желісі платформасында көрсетілген табыс деңгейі әр түрлі 20-25 елдің ең резонансты мәселелерін зерттедік. Табыс көбейген сайын қандай мәселелер өзектірек болатынын қадағалауға болады. Жан басына шаққандағы жалпы ұлттық табыс жақшада көрсетіледі (Atlas әдісі, Дүниежүзілік банк), ол Қазақстанда 9 470 АҚШ долларын құрайды.
Конго Демократиялық Республикасы ($590)
Энергетикадағы мемлекеттік монополияның және жеке инвестицияларды шектеудің нәтижесінде КДР электр энергиясына қол жеткізу бойынша антирейтингке кіреді - ол халықтың 10%-на ғана қолжетімді. Негізгі ресурстың жоқтығы өмір сүру сапасына әсер етіп қана қоймай, сонымен қатар кәсіпкерлердің әлеуетін шектейді.
Салыстырмалы түрде айтсақ, Қазақстанда электр қуатына қолжетімділік 100% құрайды (Дүниежүзілік банктің мәліметтері бойынша), дегенмен іркілістер жиірек орын алуда.
Үндістан ($2 380)
Елде өте көп реттеу бар. Мысалы, 2017 жылға дейін бизнес ашу үшін шотыңызда кемінде 100 мың рупий ($1 408) болуын талап ететін заң болды. Көбісі бұл соманы көтере алмай, кәсіпкерлік идеяларынан бас тартуға мәжбүр болды.
Теңгедегі баламасы жалақыдағы айырмашылықты есепке алғанда – 2 миллион. Қазақстанда ЖК ашу үшін капитал қажет емес, ЖШС үшін ≈$750 (100 АЕК) қажет.
Үндістандағы бизнеске кедергілер мұнымен біткен жоқ. Мысалы, екі су арбасының арасындағы ең аз қашықтықты талап ету немесе велоришканың (жолаушыларды тасымалдау үшін арнайы жасалған велосипед) иесі мен жүргізушісі бір адам болуы сияқты қосымша кедергілер жасалады.
Кәсіпкерлерге қойылған мұндай шектеулер адамдарды бейресми секторға итермелейді. Бейресми жұмыспен қамту маңызды проблема болып қалуда: Халықаралық еңбек ұйымының мәліметтері бойынша ол жұмыс істейтін халықтың 88,2%-ын құрайды.
Қазақстанда (ҰСБ деректері бойынша) бұл көрсеткіш 13% құрайды.
Египет($4 100)
Араб көктемінен кейін мемлекеттік бюджет мониторингіне сұраныс айтарлықтай өсті. «Сараптама орталықтарының» бірі үкіметпен үш бағытта жұмыс істеді: бюджетті онлайн жариялау, бюджеттің егжей-тегжейін көрсету және азаматтық бюджетті жариялау.
Қазақстанда қазір Ашық Үкімет порталдары бар, азаматтық бюджеттер мемлекеттік органдардың ресми сайттарында жарияланады.
Индонезия ($4 580)
Үкімет азық-түлік қауіпсіздігі саясатын жүзеге асыруда: жоғары тарифтер, импорттық шектеулер, бағаларды бақылау. Нәтижесінде 68 миллион азамат азық-түлік инфляциясына осал, ал 26 миллион адам тиісті азық-түлікті сатып ала алмайды. Сарапшылардың бағалауынша, жақында бірқатар тауарға қатысты импорттық шектеулердің қысқаруы нәтижесінде үй шаруашылықтары 3 жыл ішінде 1,9 миллиард доллар үнемдеген.
Қазақстандағы баға және сыртқы сауда еркіндігінің көрсеткіштері Индонезияға қарағанда нашар (Heritage Foundation индексі). Сонымен қатар олар бойынша динамика 2022 жылға дейін теріс болды (статистика кешеуілдеп шығады).
Бразилия ($8 140)
Күрделі лицензиялау жүйесі кәсіпкерлерге кедергі болды. Осы жүйені реформалау үшін экономикалық еркіндік туралы заң қабылданды. Low-risk мамандықтардың жіктелуі кеңейтілді, бұл көптеген адамға өз-өздеріне жұмыс істеуге мүмкіндік берді. Ережелері жеңілдетілген муниципалитеттердегі кәсіпорындардың орташа саны 88,9%-ға өсті.
Қазақстан кәсіпкерлікпен айналысу еркіндігі бойынша Бразилиядан айтарлықтай алда болды, бірақ 2020 жылдан бастап айырмашылықтар мардымсыз (Heritage Foundation индексі).
Мұнда біз табысы Қазақстаннан төмен елдердің күн тәртібін атап өттік. Әрі қарай біз табысы жоғары жағдайларды қарастырамыз.
Мексика ($10 410)
Мемлекет сыбайлас жемқорлықтың жоғары деңгейіне тап болды, бұл 3de3 науқанын құруға әкелді. Мемлекеттік қызметкерлер енді жыл сайынғы мүлікті мағлұмдау, мүмкін болатын мүдделер қақтығысы, салықтың төленгенін растау туралы құжаттарды тапсыруға міндетті. Науқанның резонансы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің құрылуына да себеп болды.
Қазақстанда мұндай ұйым 1994 жылдан бері жұмыс істейді, бірақ «атқарушы биліктің адалдығы» көрсеткіштерін Heritage Foundation «repressed» (ең нашарлардың қатарында) деп бағалайды.
Аргентина ($11 620)
Ең өзекті проблемалардың бірі – дамушы елдер үшін мемлекеттік шығындардың жоғары болуы – ЖІӨ-нің 44%. Жеке кәсіпорындарға салық салу бойынша Аргентина әлемде 2-орында. 21 миллион адам жұмыс істейді немесе мемлекеттен төлем алады, ал тек 8 миллионы жеке секторда жұмыс істейді. Адамдар мемлекетті «әл-ауқатты қамтамасыз етуші» ретінде қабылдайды, сыбайлас жемқорлық мемлекеттік аппараттың ажырамас бөлігіне айналғанын мойындайды.
ХВҚ мәліметтері бойынша, Қазақстанда мемлекеттік шығыстардың ЖІӨ-ге қатысты деңгейі 22% құрайды, дегенмен бұл көптеген бюджеттен тыс қор мен мемлекеттік және жеке компаниялардың жасырын әлеуметтік шығындарын қамтымайды. Салық мөлшерлемелері шикізаттық кірістің арқасында төмен. Әр түрлі мәліметтер бойынша 6,5–7 миллион адам мемлекет үшін жұмыс істейді немесе төлем алады.
Хорватия ($19 470)
2017 жылы мемлекет мүлік салығын енгізу туралы шешім қабылдады. Азаматтардың 90%-ы дерлік жылжымайтын мүлік жалдаудан гөрі жеке меншікке ие, сондықтан бұл салық байлардың да, кедейлердің де экономикалық жағдайына үлкен әсер ететін еді.
Қазақстанда жылжымайтын мүлікті иелену деңгейі Хорватиядан да асып түседі, ал табыс 2 есе төмен. Осыған қарамастан, мұндай реформа оқтын-оқтын талқыланады.
Бұл шолудан бірнеше қорытынды жасауға болады. Біріншіден, экономикалық күн тәртібі жалпы алғанда Қазақстанның қазіргі даму деңгейіне сәйкес келеді. Әлемнің дамушы бөлігінде бизнеске айтарлықтай шектеулер мен құқықтық жүйелермен байланысты мәселелер бар.
Екіншіден, бай елдердің тәжірибесіне сай базалық институттарға – заң үстемдігі мен бәсекелестік – түбегейлі реформалар жүргізілмей фискалдық және реттеуші жүктемелерді мерзімінен бұрын арттыруға болмайды.